Θρησκεία και Οικολογία: Αποσπασματικές Σκέψεις

Τον τελευταίο καιρό οι θρησκείες – κυρίως ο Χριστιανισμός και το Ισλάμ – έχουν δεχτεί τα πυρά σκληρής κριτικής. Δυο βιβλία επιφανών συγγραφέων– των Richard Dawkins και Christopher Hitchens – πρεσβεύουν πως η θρησκεία είναι στο σύνολο της αναχρονιστικό και επικίνδυνο φαινόμενο. Αντίθετα, σε τούτο το άρθρο οι θρησκευτικές παραδόσεις αντιμετωπίζονται όχι ως άκαμπτα δόγματα αλλά ως συστηματικές κοσμοθεωρίες και πρακτικές ένταξης του άνθρωπου στη μοναδική μέχρι σήμερα γνωστή κοιτίδα της ζωής που είναι ο πλανήτης μας. Επίσης, θεωρείται πως θρησκεία και οικολογία διακατέχονται από μεγάλη μεταξύ τους συνάφεια, δεδομένου ότι κάθε θρησκευτική παράδοση εμπεριέχει μια συγκεκριμένη θέση ως προς τη σχέση μεταξύ του φυσικού κόσμου, του άνθρωπου και κάποιου Απόλυτου. Είναι προφανές πια ότι μια πραγματική λύση στα οικολογικά προβλήματα που αντιμετωπίζει ο πλανήτης μας δεν μπορεί να περιοριστεί μόνο σε τεχνοκρατικές μεθόδους αλλά πρέπει να ενσωματώσει συζήτηση σε ηθικό αλλά και υπαρξιακό επίπεδο. Η απαραίτητη στροφή πια από τον ανθρωποκεντρισμό στον βιοκεντρισμο (την ιση αξία όλων των ζωντανών) προϋποθέτει την αλλαγή προτύπων, και εδω μπορούμε ίσως να εμπνευστούμε από ερμηνείες θρησκευτικών παραδόσεων.
Μια έκφραση της σχέσης οικολογίας και θρησκείας είναι το Φόρουμ Θρησκείας και Οικολογίας (http://fore.research.yale.edu/) το οποίο δημιουργήθηκε μέσα από μια σειρά δέκα διασκέψεων στη θεολογική σχολή του πανεπιστήμιου Harvard, από το 1996-1998. Οι δέκα ενότητες ήταν αφιερωμένες στις εξής θρησκείες: Βουδισμό, Χριστιανισμό, Ταοϊσμό, Ισλάμ, Ιουδαϊσμό, Ζαϊνισμό (Ινδία), Σίντο, Ινδουισμό, Κομφουκιανισμό, και γηγενείς θρησκείες. Κάθε διάσκεψη είχε επίσης ως αποτέλεσμα τη δημοσίευση τόμου με τις σχετικές παρουσιάσεις από τον εκδοτικό οίκο Harvard University Press. Σκοπός του Φόρουμ ήταν και παραμένει η ακαδημαϊκή μελέτη των σημείων σύγκλησης θρησκειών και οικολογίας, ο διαθρησκειακος διάλογος πάνω σε θέματα περιβαλλοντικής ηθικής και αντίληψης, αλλά και η πληροφόρηση του κόσμου για τα θέματα αυτά. Συνηθίζεται να αναφέρονται Ανατολικές θρησκείες όπως ο Ταοϊσμός και ο Βουδισμός για την οικολογική τους ευαισθησία, αλλά όπως ανέδειξε το Φόρουμ Δυτικές παραδόσεις όπως ο Χριστιανισμός, ο Ιουδαϊσμός και το Ισλάμ επίσης επιδέχονται οικολογικές ερμηνείες. Έτσι, το 2006 ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος οργάνωσε ένα συμπόσιο στον Αμαζόνιο, προσκαλώντας ειδικούς για να συζητήσουν την διάσωση της περιοχής. Ο Dieter Hessel, συντάκτης του τόμου Χριστιανισμός και Οικολογία, τονίζει την ιδέα ότι όλα τα ζωντανά πλάσματα του πλανήτη ανήκουν σε έναν “οίκο”, του οποίου ο άνθρωπος είναι “οικονόμος,” δηλαδή υπεύθυνος για την προστασία τους, και όχι ιδιοκτήτης η εκμεταλλευτής.
Η συνέχιση των θρησκευτικών παραδόσεων συχνά προϋποθέτει την προστασία φυσικών περιοχών οι οποίες ενσωματώνουν αιώνες θρησκευτικής δραστηριότητας (Άγιο Όρος, Camino de Santiago de Compostela, πολλά όρη στην Ανατολική Ασία). Ο καθηγητής του Yale John Grim, λογού χάρη, συνδιοργανωτης του Φόρουμ κσι ερευνητής των Ινδιάνων Crow, έχει δείξει πως ανθρωπινή μνήμη, θρησκευτική παράδοση και φυσικό περιβάλλον είναι άρρηκτα συνδεδεμένα. Έτσι, μια τοποθεσία παύει να είναι απλά ένα απρόσωπο στοιχείο του φυσικού περιβάλλοντος επιδεκτικού “αξιοποίησης” και γίνεται “το μέρος όπου…” Για παράδειγμα οι Ινδιάνοι της φυλής Hopi είχαν ένα τελετουργικό χώρο, το Wilson Butte, όπου απέθεταν φτερά-προσευχές. Ο ιερός αυτός χώρος ήταν συνδεδεμένος με την ταυτότητα των Hopi ως θεματοφυλακών των ιστοριών δημιουργίας της κοινωνίας τους. Το ντοκιμαντέρ In Light of Reverence (2001) θεματιζεται την καταστροφή αυτού του χώρου από εταιρίες για την εξόρυξη χαλικιού. Καταστρέφοντας το φυσικό περιβάλλον σβήνουμε τη συλλογική μνήμη ενός τόπου.
Οι Χριστιανοί πατέρες της ερήμου, οι Βουδιστές μοναχοί ασκητές των δασών, Ταοιστες αθάνατοι, σαμάνοι κάθε παράδοσης όλοι αναζητούσαν το θείο η το Απόλυτο μακριά από την ανθρώπινη κοινωνία. Αυτό το επιδίωκαν όχι επειδή πίστευαν ότι το θείο δεν υπάρχει μέσα στην κοινωνία – άλλωστε σε όλες τις παραδόσεις αυτό που ονομάζεται Απολυτό είναι πανταχού παρόν – αλλά επειδή ο “θόρυβος” της καθημερινότητας παρεμβάλλεται στη φωνή της Φύσης. Ο δάσκαλος του Ζεν Βουδισμού Ντόγκεν, στο κείμενο του Η Σουτρα των Βουνών και των Υδάτων, γραφεί: “Αυτά τα βουνά και νερά του παρόντος είναι έκφραση των διαφωτισμένων όντων του παρελθόντος.” Κατά τον Ντόγκεν βουνά, ποτάμια, φυτά, όλα διαλαλούν το Ντάρμα, τον Νόμο του σύμπαντος, αρκεί να προσπαθήσουμε να τα ακούσουμε.
Η σχέση του άνθρωπου με τη φύση είναι στην ιστορία της κατά κανόνα ωφελιμιστική. Ο Γερμανός φιλόσοφος Μάρτιν Χάιντεγκερ προσδιορίζει την αρνητική διάσταση της τεχνολογίας όχι σε αυτή καθαυτή, αλλά στην πρόσληψη των πάντων γύρω μας (συμπεριλαμβανομένης της φύσης) ως εργαλείων προς όφελος μας. Αποφασίζουμε να προστατεύουμε ένα φυτό στον Αμαζόνιο γιατί έχει θεραπευτικές ιδιότητες, ή τα δέντρα γιατί παράγουν οξυγόνο. Δεν μπορούμε όμως να εστιάσουμε σε ένα φυτό αλλά πρέπει να προστατεύουμε ολόκληρο το περιβάλλον του ακόμα και αν σκοπός μας είναι η εκμετάλλευση. Επηρεασμένος από τον Βουδισμό, ο James Lovelock πριν από τριάντα χρόνια ανέπτυξε τη θεωρία της Γαίας, δηλαδή του πλανήτη μας ως ζωντανού οργανισμού, ως ενός συνόλου μεγαλυτέρου από τα επιμέρους στοιχειά του. Η οικολογική ερμηνεία πολλών θρησκευτικών παραδόσεων δεν ορίζει μια ωφελιμιστική αλλά μια συμβιωτική σχέση μεταξύ άνθρωπου, γης, και ουρανού, καθώς σκοπός του άνθρωπου είναι να μάθει να ζει σε αρμονία με τη Φύση και τους νομούς της, καθώς και με τις θεότητες που και αυτές εντάσσονται στο ευρύτερο σύνολο του σύμπαντος
Αντιδρώντας στην παραπάνω κριτική της ωφελιμιστικής αντιμετώπισης της φύσης μπορεί κάποιος να επισημάνει ότι οι περισσότεροι άνθρωποι απολαμβάνουν ένα ηλιοβασίλεμα, η το κελαΐδισμα των πουλιών. Άραγε τους επιτρέπουμε να ζουν επειδή και εφόσον μας παρέχουν αυτή την ευχαρίστηση? Ο κυνηγός επίσης απολαμβάνει τη φύση και παίρνει στοιχειά από αυτήν, αλλά δεν μπορεί να λάβει το χρίσμα της αθωότητας, γιατί η σχέση του με το άγριο ζώο είναι ανταγωνιστική. Η τυχαία συνάντηση με ένα άγριο ζώο είναι το άλλοθι του πολιτισμού μας. Μονός μέσα στο δάσος ξαφνικά αντικρίζω μια αλεπού, έναν αετό πάνω σε ένα βράχο, μια αρκούδα…ένα γεγονός που δεν ελέγχω, που με βρίσκει απροετοίμαστο, και για αυτό με επηρεάζει τόσο. Χριστιανοί ασκητές, Βουδιστές και Ταοιστές αναχωρητές συχνά απεικονίζονται μέσα στη φύση με αγρία ζώα στα πόδια τους ως επικύρωνες της αγνότητας και του διαφωτισμού τους. Οι παραδόσεις γράφουν ότι όταν ο Βούδας δίδασκε μάζευε όλα τα ζωντανά οντά γύρω του, συμπεριλαμβανόμενων και των ζώων. Άλλωστε στον αέναο κύκλο της μετεμψύχωσης του Βουδισμού το πιο πιθανό είναι ο κάθε άνθρωπος να περάσει μια ζωή ως κάποιο έντομο, θηλαστικό η άλλο ζωντανό. Οντολογικά δηλαδή συμφώνα με αυτή την άποψη η διαχωριστική γραμμή μεταξύ άνθρωπου και ζώου καθίσταται ασαφής, και η απόσταση μεταξύ των ζωντανών κλείνει. Τα θαλασσιά πάρκα ανά τον κόσμο που προσφέρουν τη δυνατότητα σε τουρίστες να κολυμπήσουν με δελφίνια ίσως ικανοποιούν την επιθυμία να μας χρήσει ένα άγριο ζώο με την αποδοχή του.
Έχουμε ανάγκη τη φύση λοιπόν γιατί χωρίς αυτήν είμαστε σαν αστροναύτες στη σελήνη. Χωρίς νερό ή οξυγόνο θα αιωρούμαστε σαν ξένα σώματα πάνω στη γη. Εάν την καταστρέψουμε εντελώς θα στείλουμε τα παιδιά μας στον Άρη; Πιο σημαντικά όμως, αν είμαστε ανοιχτοί, μπορεί η φύση να μας αγγίξει κάπου βαθιά, να μας ταρακουνήσει. Η αφίσα του Αρκτούρου απεικονίζει μερικούς λύκους και γράφει: “Η επιβίωση τους εξαρτάται από μας.” Μήπως με τη σειρά του όμως κάτι βαθιά ανθρώπινο εξαρτάται από τη φύση? Η ακεραιότητα, η εξέλιξη μας ως κάτοικοι της γης αλλά και η ιδία η ανθρωπιά μας? Ο Carlos Eyles, πρώην δεινός κυνηγός πελαγίσιων ψαριών και τώρα φωτογράφος και οικολόγος, γράφει για την εμπειρία του στα αγρία νερά του Ειρηνικού: “ήταν η φύση και όχι ο άνθρωπος που κρατούσε έναν καθρέφτη μπροστά στους φόβους μου, τις εκλάμψεις, τις χάρες και τις δυσκολίες. Και ο αντικατοπτρισμός της φύσης δεν ήταν σπιλωμένος από κανενός είδους ύφους, επιθυμίας ή χειραγώγησης.” Σπάζοντας αυτόν τον καθρέπτη διαστρεβλώνουμε τον εαυτό μας.